De impact van verplaatsingen op de psychosociale belasting

Professionele verplaatsingen maken integraal deel uit van de werkdag van vele werknemers.  Ze houden ook psychosociale risico’s in, al wordt hier zelden rekening mee gehouden.  Een welzijnsbeleid moet globaal zijn en niet beperkt blijven tot wat er binnen de organisatie gebeurt.

Waarom is dit een belangrijk onderwerp ?

Ook woon-werkverplaatsingen kunnen op zichzelf al een negatieve impact hebben op het welzijn van de werknemers. Een studie uit 2015 door Annie BARRECK van de Universiteit van Montréal¹ toonde de impact van deze verplaatsingen op het humeur en de motivatie van werknemers. Wie langer dan een uur per dag besteedt aan woon-werkverplaatsingen, ziet de kans op een burn-out toenemen. Maar niet alle manieren om zich te verplaatsen veroorzaken evenveel stress.

Het zal niemand verbazen dat verplaatsingen met de wagen naar de grote stedelijke centra voor de meeste stress zorgen, vooral omwille van files. Ook al duurt de verplaatsing op zich even lang, dan is een verplaatsing naar zones met minder verkeer toch een stuk minder stresserend.

Biedt het gebruik van openbaar vervoer soelaas ? In sommige landelijke gebieden kan het aanbod helaas tegenvallen, en ook in geval van problemen (vertragingen, enz.), kan openbaar vervoer al evenzeer een oorzaak van stress zijn.

Voor fietsers, andere tweewielers en voetgangers ziet men vooral een positief effect bij degenen die zich in de grote stadscentra verplaatsen, veeleer dan in kleine verstedelijkte gebieden.

Beroepsmatige verplaatsingen zorgen voor bijkomende stress, bovenop de stress door het woon-werkverkeer. Ze worden bekostigd door de werkgever en maken deel uit van de arbeidsvoorwaarden van vele categorieën van werknemers, maar worden spijtig genoeg - en onterecht - maar zelden als psychosociaal risico gezien. Daarom is het belangrijk de impact ervan te analyseren en manieren voor te stellen om de risico’s te beheersen.

Op welke manier kunnen beroepsmatige verplaatsingen een bron van stress betekenen ?

Het merendeel van deze verplaatsingen gebeurt met de wagen, en de opstopping van het verkeer is één van de belangrijkste stressfactoren. Volgens de FOD Mobiliteit ziet het er niet naar uit dat we de volgende jaren veel verbetering kunnen verwachten op dit gebied. Brussel, Antwerpen en Luik zijn de steden met de meeste files, en de hoeveelheid verloren tijd die er door wordt veroorzaakt neemt elk jaar toe.

In Brussel kan men gedurende de piekuren wel dubbel zo lang doen over een traject. Onze hoofdstad staat op de 32^e plaats in de wereldranglijst van de 146 meest door files geplaagde steden. Vaak komt daar nog de tijd die nodig om te zoeken naar een parkeerplaats bovenop.

Wat een belangrijk positief of negatief effect heeft op de professionele verplaatsingen, is het gevoel van controle dat men heeft met betrekking tot de situatie. Doordat professionele verplaatsingen een terugkerende factor zijn en soms tot 20% van de arbeidstijd opslorpen, kan de opgewekte stress chronisch worden, zelfs zonder dat de persoon zich hier echt van bewust is.

Uiteraard zijn er behalve files nog andere stresserende situaties: ongevallen, zelfs wanneer ze vermeden werden, rijden in moeilijke weersomstandigheden (verminderde zichtbaarheid, ijzel, …), en het gevoel dat men niet op tijd zal aankomen op de afspraak.

Mogelijkheden voor verbetering ?

Er bestaat geen mirakeloplossing voor de stress die voortkomt uit herhaaldelijke beroepsmatige verplaatsingen met de wagen. Over het algemeen kunnen we echter stellen dat hoe méér een persoon het gevoel heeft dat hij zelf controle uitoefent over het af te leggen traject, hoe minder kans er zal zijn op stress. We overlopen verschillende mogelijkheden om stress tegen te gaan, volgens de vijf factoren die een rol spelen bij psychosociale risico’s op het werk.

1. Organisatie van het werk

De mogelijkheid voor de werknemer om autonoom professionele afspraken te kunnen inplannen zal niet enkel leiden tot een betere organisatie van verschillende afspraken op verschillende plaatsen, buiten de piekuren, maar kan ook zijn gevoel van controle verhogen.  

Het erkennen door het management en de collega’s van de mogelijke psychosociale risico’s die deze beroepsmatige verplaatsingen kunnen inhouden, is evenzeer van belang, alsook de tijd en aandacht die er aan geschonken wordt. Veel te vaak wordt deze tijd opgevat als verloren tijd. Nochtans maakt het integraal deel uit van de werktijd, ook al behoort het niet tot de kern van iemands functie.

Om zo goed mogelijk deze tijd te valoriseren, zou het bijvoorbeeld een mogelijkheid zijn om een maximum aan professionele telefoontjes gedurende deze ritten te laten plaatsvinden (met de nodige voorzieningen uiteraard). Dit voorstel is controversieel, omdat de concentratie zou kunnen lijden onder het telefoneren in de auto. In de cognitieve psychologie zijn er al vele onderzoeken gevoerd naar de mogelijkheid om twee verschillende taken tegelijk uit te voeren. Men ontdekte dat, om zonder aandachtsverlies twee verschillende taken naar behoren uit te voeren (zoals het besturen van een wagen terwijl men telefoneert), één van de twee taken zodanig tot routine moet zijn verworden dat die zonder bijzondere moeilijkheid kan worden uitgevoerd (bijvoorbeeld rijden in files of op een autostrade door een doorgewinterde bestuurder). Een andere voorwaarde is dat beide taken een verschillend zintuiglijk kanaal [register] aanspreken. Zo mag men tijdens het rijden geen andere visueel georiënteerde taak uitvoeren, zoals het opstellen van een mail of een bericht, of het gebruiken van een smartphone. Men zou zich de vraag kunnen stellen of het besturen van een wagen überhaupt een taak is die men werkelijk routineus kan vervullen? In feite kan er zich op elk moment iets onvoorzien voordoen dat onze gehele aandacht in beslag kan nemen.

Om de verplaatsingen aangenamer en afwisselender te maken kan men, indien de plaats waar afgesproken werd dit toelaat,  ook een multimodale verplaatsing overwegen : een verplaatsing met meerdere types transport : fiets, auto, trein, metro, taxi, enz. Sommige werkgevers stellen hun werknemer dan ook een multitransportkaart ter beschikking waarmee ze verschillende soorten transport kunnen nemen.

2. Inhoud van het werk

Om de stress te beperken, dient de werkdruk van de werknemer te worden geëvalueerd, rekening houdend met de werkelijke verplaatsingstijd en niet enkel met de theoretische tijd. Men moet hier ook rekening mee houden bij de eventuele indicatoren waarmee men de prestaties evalueert en in het globale HR-beleid.

3. Arbeidsvoorwaarden

Waar telewerk de woon-werkverplaatsingen kan beperken, is dit niet zo voor de frequentie van verplichte beroepsmatige verplaatsingen. Een werfbezoek kan men nu eenmaal niet vanop afstand doen. Niettemin kan telewerk een bijkomende soepelheid m.b.t. tijdstippen van afspraken mogelijk maken, en kunnen bepaalde trajecten worden verkort doordat men zich niet naar het werk moet begeven. Om dit te bekomen zal er gedurende een uur of twee aan telewerk worden gedaan, om de piekuren te vermijden. Een volledige dag telewerken kan men ook besteden aan het opstellen van verslagen of aan andere administratieve taken, zonder de contactmogelijkheden via mail, telefoon en andere (video)kanalen te vergeten.

Op individueel vlak

Hier stopt de risicoanalyse en begint de mogelijkheid die we als individu hebben om zelf op te treden tegen stress. Want ook al kan men een situatie niet veranderen, dan kan men er nog voor kiezen om er anders mee om te gaan. Soms moeten we leren aanvaarden dat we over een bepaalde situatie geen controle hebben (bijvoorbeeld een onvoorziene file) en in plaats daarvan controle uitoefenen op onszelf. Hoe ?

Door deze tijd niet langer als verloren tijd te beschouwen, maar als tijd die men voor zichzelf wint. Tijd die men krijgt om na te denken over iets (het organiseren van je dag, denken over mogelijke oplossingen voor een probleem)? Men kan ook de tijd nemen om te luisteren naar muziek, een audioboek, een lezing op het internet, een stand-upcomedian die we grappig vinden. De inhoud is bijzaak, u kiest zelf wat u het plezierigst vindt. Zo wordt u opnieuw meester van uw eigen tijd. Of dit nu in de wagen is of elders, door te glimlachen, te lachen of te zingen, diep te ademen, herwint men kalmte. En vele personen die zich vaak beroepshalve moeten verplaatsen hebben zonder twijfel zulke technieken al toegepast.

Het is vooral ons gevoel van onmacht dat ons het meeste stress bezorgt. Aan de files zelf kunnen we niets doen, maar we kunnen wel iets doen aan de manier waarop we erop reageren. De oplossing ligt in het herwinnen van een gevoel van controle en het plezier dat we kunnen beleven aan zulke momenten. Aanvaarden wat we niet kunnen veranderen, en veranderen wat we kunnen.

Catherine JADOUL,
Manager psychosociaal departement Cohezio

[1] Annie BARRECK, Navettage et épuisement professionnel selon la région et le moyen de transport : les résultats de l’étude SALVEO, Universiteit van Montréal, 2015, p177.